Groen staal van Tata IJmuiden valt of staat met steun van overheid

Op een grasveld nabij Wijk aan Zee liggen vele tientallen staalrollen opgestapeld. Een klein deel van deze rollen is bedoeld voor de productie van windturbines voor groene energie. De nabijgelegen, rokende fabriekspijpen onthullen al snel dat de manier waarop dit staal wordt gemaakt, bepaald niet duurzaam is.

Sterker nog, hier, op dit 750 hectare grote terrein stoot één bedrijf jaarlijks 8 procent van de Nederlandse CO2 uit. Dat bedrijf, sinds 2007 onderdeel van het Indiase Tata Steel, ligt al jaren onder vuur.

Het concern moet zijn CO2-uitstoot in Nederland volgens Europese regelgeving sterk terugdringen. Buurtbewoners klagen over de vervuilde lucht in de omgeving, die in verband wordt gebracht met een verhoogd aandeel kankerpatiënten.

Tata moet weg, vinden sommige milieuactivisten en omwonenden dan ook. Maar Tata wil niet weg, want het bedrijf biedt werk aan liefst 11.500 mensen, die vaak óók in de nabije omgeving wonen. Eén van hen is de in het nabije Heiloo woonachtige Patrick Keijzer*, die al 36 jaar voor het bedrijf werkt. Hij begon zijn carrière bij het staalbedrijf in een van de vele fabrieken op dit terrein en geeft er tegenwoordig tours.

Zo ook vandaag. In twee uur tijd rijdt Business Insider Nederland met de tourgids in een busje over het gigantische productieterrein, "zo groot als Bussum", volgens een trotse Keijzer. Of hij zich nooit zorgen maakt over het effect van de vervuilde lucht op zijn gezondheid? Nee, zegt Keijzer meteen: "Wist je dat het personeel van Tata Steel juist 2,5 jaar langer leeft dan de gemiddelde Nederlander? Dat bleek laatst uit onderzoek van ons pensioenfonds. Het bedrijf zorgt goed voor zijn medewerkers."

Kooksfabriek 2 van Tata Steel is omstreden

Vanachter het autoraam zien we de ene na de andere fabriek opduiken, die qua uiterlijk niet had misstaan in jaren '20-film Metropolis. Van één van de fabrieken mag Business Insider Nederland dan weer geen foto's maken. Dat is de zogenoemde kooksfabriek 2.

Tata Steel is bang dat actievoerders details op de foto's gebruiken in de juridische procedures tegen het bedrijf, geeft Keijzer toe. Willen we die fabriek op de foto zetten, dan moeten we dat zelf maar doen vanaf het strand, adviseert hij desgevraagd.

Kooksfabriek 2 is dan ook omstreden. Het is de grootste van de twee kooksfabrieken waar Tata Steel kolen op 1.000 graden verwarmt tot zogeheten cokes. Dit materiaal fungeert als - fossiele - brandstof voor het omsmelten van ijzererts tot ijzer in de hoogovens van Tata Steel.

Tata Steel stoot daarbij schadelijke stoffen uit. Het RIVM onthulde afgelopen najaar dat wie in de buurt van het bedrijf gaat wonen gemiddeld tweeënhalve maand korter leeft door "blootstelling aan fijnstof en stikstofdioxide uitgestoten vanaf het Tata Steel-terrein". De uitstoot leidt tot een grotere kans op longkanker, aldus het RIVM.

Tata Steel kreeg daarnaast afgelopen jaar al twee boetes van in totaal 110.000 euro opgelegd voor het schenden van milieuregels.

Plan voor 'groen staal' moet tij keren

De heilige graal waarmee Tata Steel dit alles achter zich hoopt te laten is "groen staal". In een afgelopen november aan Den Haag gepresenteerd plan oppert Tata Steel het voornemen om de kolen te vervangen voor groene waterstof, waardoor de CO2-uitstoot zal dalen en de milieuschade afneemt. Kooksfabriek 2 zal als onderdeel van het plan uiterlijk in 2029 de deuren dichtdoen, belooft de staalproducent. De andere kooksfabriek zal in 2037 op zwart gaan.

Den Haag gaf afgelopen week aan Tata Steel hiermee te willen helpen - waarover zo dadelijk meer. Kritische omwonenden stemt het plan dan weer niet gerust. De lokale actiegroep Frisse Wind wil beide kooksfabrieken al voor 2030 dicht hebben. Het protest lijkt voorlopig dan ook niet te verstillen.

Wel bevat het plan van Tata Steel tevens maatregelen om de hoeveelheid fijnstof in de omgeving te verlagen. Zo werkt het bedrijf aan een groot scherm tussen het fabrieksterrein en het nabijgelegen strand en krijgen de vele bergen ijzererts op het terrein een overkapping.

Beide fabrieken al voor 2030 sluiten gaat niet, volgens directeur energietransitie bij Tata Steel Jeroen Klumper. "We hebben daar gesprekken over gehad met de omgeving", zegt hij, als Business Insider Nederland hem spreekt in zijn kantoor aan het staalterrein.

"We zien geen andere technologie die we op de korte termijn kunnen gebruiken om de huidige hoogovens zonder die kooksfabrieken te laten functioneren. Je zou nog cokes kunnen importeren, maar dat kost meer CO2. Ook kost dat heel veel geld. Dat is misschien wat minder relevant voor als je omwonende bent, maar wel voor de totale rekening die iemand moet oppakken."

In NPO-documentaire Staal is te zien hoe een deel van de omwonenden rondom de fabriek met de handen in het haar zit. Zo zien we een vrouw wier hond een agressieve vorm van kanker krijgt en een jonge moeder die reikhalzend uitkijkt naar haar vakantie in Zuid-Europa, voor even ver weg van de rokende fabriekspijpen.

Gevraagd naar hoe Klumper het vertrouwen in kritische omwonenden wil herstellen, wijst hij onder meer op transparantie. "Je kunt van alles van ons groenstaalplan vinden, maar we hebben een heel stuk gepubliceerd over hoe wij erover denken. We hebben van te voren in hoofdcontouren uitgewerkt wat de impact is op de omgeving, dat zie je bij geen enkel ander staalbedrijf."

Tata Steel wil voor 2030 naast een kooksgasfabriek ook één hoogoven vervangen door installaties die op gas, waterstof en elektriciteit kunnen werken. Hierbij kan het bedrijf meer schroot recyclen tot staal. Gebruikt Tata Steel op dit moment 17 procent schroot voor zijn productieproces, vanaf 2030 moet dit 30 procent zijn.

Nijpend tekort aan groene waterstof

De nieuw te bouwen fabrieken van Tata Steel zullen bij opening waarschijnlijk eerst op gas in plaats van groene waterstof draaien. Het probleem is dat er nog helemaal geen groene waterstof is. Eneco en Shell werken aan twee van dit soort fabrieken, maar of Tata Steel daar veel aan heeft, is nog maar de vraag.

Shell heeft de waterstof nodig om zijn eigen activiteiten te vergroenen en Eneco kan maar een tiende leveren van wat Tata Steel nodig heeft. Bovendien is Tata Steel maar één van de vele bedrijven die bij Eneco in de wachtrij staat voor het groene waterstofinfuus.

Toch denkt Klumper niet dat het nog decennia zal duren voor Tata Steel volledig groen is. In 2045 wil het gehele concern klimaatneutraal zijn, benadrukt hij het klimaatdoel van zijn moederbedrijf. "Bij groene waterstof draait het voornamelijk om electrolyzers. Shell bouwt er een van 200 megawatt, straks gaat zoiets naar 500 megawatt, dan naar gigawatt. Met twee van dat soort elektrolyzers heb je hier alles op waterstof draaien."

"Bovendien zijn we in Nederland niet alleen", zegt Klumper. "Deze opschaling gebeurt op wereldniveau. Als je mondiaal schaalgrootte gaat bereiken, zullen de kosten ook naar beneden gaan. Groene waterstof wordt gemaakt met groene elektriciteit. Daarin heeft ons land een groot competitief voordeel ten opzichte van andere landen, omdat het hier vaak waait. We kunnen relatief eenvoudig groene elektriciteit opwekken."

Zelfs zonder de inzet van de groene waterstof, dus met gebruik van fossiel gas, denkt Tata Steel met zijn plan in 2030 jaarlijks al 5 miljoen ton minder CO2 uit te kunnen stoten. Dat is bijna de helft van de 11,6 miljoen ton die het bedrijf nu nog jaarlijks uitstoot.

Wat Klumper betreft, blijven zijn fabrieken overigens niet nog jaren op gas werken. "We kijken ook naar tussenvormen, zoals biomethaan. Ook zouden we ondergronds CO2 kunnen opslaan." Of Tata Steel al afspraken maakt met leveranciers van deze energievormen? "We werken er hard aan."

Verduurzamingsplan groen staal afgezwakt na kritiek India

Toch is het huidige verduurzamingsplan Tata Steel een afgezwakte versie van het oorspronkelijke groene plan dat de Nederlandse staalfabriek in 2021 uit de doeken deed. In het oorspronkelijke plan wilde het staalbedrijf al sneller twee in plaats van één waterstoffabriek realiseren en investeren in modernere oventechnologie. Het Indiase hoofdkantoor bleek dat te prijzig en risicovol te vinden.

Klumper weerspreekt dat het moederbedrijf hem en zijn collega's tegenhoudt in hun groene ambities. "Onze raad van bestuur heeft dit besluit genomen", zegt hij, al geeft hij toe: "Wel overleg je dit soort besluiten met je moederbedrijf."

De manager wijst op de inflatie, die tussen 2021 en 2023 sterk toenam en de plannen te prijzig maakte. "We wilden 4 miljoen ton aan groenstaalcapaciteit bouwen, waarvoor we twee reductietorens nodig hadden. Door die inflatie dachten we: het wordt wel erg veel geld, zowel voor ons als de subsidieaanvraag. Daarom willen we nu 3 miljoen ton staal maken met één installatie."

"De technologie die wij hadden gekozen voor het smelten van staal werd daarnaast nog nergens in de wereld toegepast", zegt Klumper. "Daar kregen we best veel reacties op uit de regio. Het werd gezien als een risico voor de vertraging van het project. Bijkomend probleem was dat je er niet de hoeveelheid schroot mee kon verhogen die je gebruikt. Klanten wilden juist meer uitzicht op circulariteit. Daarom hebben we er voor gekozen om ook die smeltoven te veranderen [in een elektrische vlamboogoven, red.]."

Den Haag wil in mei kogel door de kerk

Maar worden de groene plannen van Tata Steel ooit waarheid? Een definitief akkoord met de overheid ligt er nog altijd niet, al leek afgelopen week een omslagpunt in de onderhandelingen te markeren.

Demissionair minister van Economische Zaken en Klimaat Micky Adriaansens opperde het liefst in mei een deal rond te hebben. Wel moet het bedrijf dan onder meer extra milieumaatregelen nemen.

Tata Steel wenst een bijdrage van Den Haag, wat tot dusver resulteerde in ellenlange onderhandelingen. Vakbond FNV en staalmedewerkers van Tata waren het wachten medio maart zo zat dat ze groene rook uit de hoogovens lieten komen. Een ludieke actie, omdat het ze te lang duurt; Tata Steel ging al in 2020 akkoord met een plan van de vakbond voor groen staal.

Tata Steel heeft een half miljard tot 2 miljard euro nodig om in 2030 zijn vergroeningsdoelen te kunnen halen, bleek afgelopen week uit cijfers die overheidsadviseurs per ongeluk aan de pers presenteerden.

Toen een presentator van een een discussieavond in de Balie vorig jaar vroeg of Tata Steel 1 miljard euro nodig had, ontkende CEO Hans van den Berg dit niet. Volgens Klumper zou de overheid idealiter 40 procent tot 50 procent van het totale investeringsbedrag moeten inleggen, zegt hij desgevraagd. "Dat doen andere landen in West-Europa ook."

Critici vinden het raar dat Tata Steel met de pet bij de overheid langsgaat, aangezien het Nederlandse bedrijf in 2022 bijna 500 miljoen euro winst draaide en in 2021 zelfs bijna 1 miljard euro. Medewerkers kregen twee jaar geleden nog een bonus van 25 procent over hun jaarsalaris, terwijl Tata Steel volgens het Noord-Hollands Dagblad al jaren geen winstbelasting betaalt.

Had Tata Steel al die winsten niet gewoon in de eigen verduurzaming moeten steken? Dat vindt Klumper te makkelijk geredeneerd. Hij wijst erop dat het bedrijf tijdens de coronaperiode ook een jaar vrijwel geen winst draaide.

"Bedenk daarnaast dat we ook moeten blijven investeren in normale processen", zegt de manager. "Een paar honderd miljoen per jaar aan winsten heb je gewoon nodig in dit bedrijf, zonder dat je überhaupt aan groen staal kunt denken. Daarnaast reserveren we al geld voor de aanstaande miljardeninvestering voor groen staal."

Volgens Klumper is het uitgesloten dat Tata Steel de investering in groen staal de komende twintig tot dertig jaar terug zal verdienen. "Als je als bedrijf geld op een investering moet toeleggen, zeg je: waarom zou ik dat doen? Maar je wilt het wél graag. Op zo'n moment kan de overheid je met een subsidie over die drempel heen helpen."

PVV-kabinet geen risico voor deal, volgens Tata

De top van de overheid, het kabinet, lijkt binnenkort te worden aangestuurd door de PVV, een partij die in het verkiezingsprogramma uit 2023 had staan: "Geen miljardenuitgaven meer aan links-liberaal ideologisch beleid als stikstof en klimaat". Is Klumper niet bang dat een aanstaand kabinet de onderhandelingen met Tata Steel over groen staal alsnog stillegt?

Daar stelt Klumper zich geen zorgen over te maken. "Veel klimaatbeleid is Europees, dus ik denk niet dat de vrijheid [van de Nederlandse regering, red.] 100 procent is." Hij wijst op onderzoek dat Tata Steel liet uitvoeren door Oxford Economics, waaruit zou blijken dat de economische waarde van het staalconcern in Nederland na de transitie stijgt van 4,3 miljard naar 6,9 miljard euro. "Dus als je dit ondersteunt, vergroot je ook de economische waarde voor Nederland."

Of het wijzen op economische waarde de nieuwe onderhandelingsstrategie is die Tata Steel voert met het sinds november sterk verrechtste Den Haag? Klumper ontwijkt de vraag behendig. "Sommige mensen vinden het klimaat wat belangrijker, andere mensen vinden de economische waarde [van Tata Steel, red.] wat belangrijker. Beide punten zijn waar."

Beroep Raad van State kan bouw nog vertragen

Tata Steel mag dan grote plannen hebben, het bedrijf heeft er nog altijd geen vergunning voor aangevraagd. Die zal Tata Steel eind dit jaar indienen, zegt Klumper desgevraagd. Hij wijst erop dat zijn bedrijf hiervoor een heel traject aan stappen voor moet doorlopen.

Afgelopen kwartaal was er een participatieronde met bewoners, somt hij op, deze maand keek de provincie ernaar en momenteel werkt Tata Steel aan een milieueffectrapportage, die in het tweede helft van het jaar af moet zijn. "Als die er is, kun je de vergunning indienen. Dat kan niet sneller in Nederland."

Directeur Hans van den Berg zei eerder in een podcastinterview met NU.nl dat zijn bedrijf pas in 2026 het investeringsbesluit neemt en dan meteen begint met bouwen. Waarom duurt het nog zo lang?

"Je gaat bouwen op het moment dat je een vergunning hebt", zegt Klumper. "Die krijg je een jaar nadat je die hebt aangevraagd. Wel zijn er risico's, want er kan nog een bezwaar- en beroepsprocedure bij de Raad van State worden gedaan, iets wat vrij waarschijnlijk is bij grote projecten. Dat kan ook weer een jaar duren. Bovendien moet de subsidie vanuit de overheid zeker zijn gesteld voor we ons investeringsbesluit kunnen nemen."

Blijft het klimaatdoel voor 2030 van Tata Steel op die manier eigenlijk nog wel nog wel in zicht? "Het is zeker haalbaar", zegt Klumper. "We beginnen in 2026 met de bouw. Dat duurt twee jaar en daarna nemen we de fabrieken een jaar in bedrijf. In 2029 of 2030 kunnen we dan onze CO2-reductie realiseren."

Maar Klumper benadrukt: alles valt of staat met de subsidie van de overheid. "Ook al is er nog geen subsidie, ik ben dit plan al met honderden mensen aan het engineeren. Ik kan dat een tijdje volhouden, maar op een gegeven moment zal ik weer verder moeten. Dan zullen we ook weer verschillende andere activiteiten moeten uitvoeren. Dat komt wel dichterbij."

In IJmuiden geloven ze in goede wil van moederbedrijf in India

Wíl het Indiase moederbedrijf eigenlijk wel de portemonnee trekken om het dochterbedrijf in IJmuiden te vergroenen? Het is de vraag of de Indiërs de Nederlandse tak niet liever kwijt dan rijk is; ze probeerden het staalbedrijf al tweemaal zonder succes van de hand te doen. De Indiase divisie groeit bovendien sneller dan de Nederlandse.

Ook Klumper ziet desgevraagd de uitdagingen in. "In India groeit het bedrijf 8 procent per jaar. Vervolgens kijk je naar Nederland en zie je een overheid die sneller dan andere Europese landen allerlei maatregelen afschaft die goed zijn voor het bedrijfsleven en de industrie. Je ziet dat er een nieuw kabinet aankomt en dat er nog geen subsidie is. Zij kijken daarnaar, zo van: gaat dit nog gebeuren? Het is een volatiele omgeving, terwijl je als bedrijfsleven stabiliteit wil."

In het Verenigd Koninkrijk kwam een deal tussen Tata Steel en de overheid voor groene subsidie onlangs wél van de grond. Het bedrijf kreeg van de Britse regering eind vorig jaar 500 miljoen pond toegezegd om te verduurzamen. De Britse tak begon afgelopen maand vervroegd met de sluiting van zijn kook- en gasfabriek in Wales. Bij de operatie gaan liefst 2.800 banen verloren, zo meldde het bedrijf in januari.

In Nederland is een ontslagronde van 800 medewerkers deze maand gestaakt na onderhandelingen met vakbond FNV. Tata IJmuiden zal 581 arbeidsplaatsen schrappen zonder mensen te ontslaan. Dit wil het bedrijf doen door middel van natuurlijk verloop en door openstaande posities niet in te vullen, meldde NH Nieuws.

Opvallend, want het bedrijf schreef juist bij de aankondiging van de ontslagronde dat het vanwege de verduurzamingsslag "belangrijk" is "om een stevige concurrentiepositie te hebben en te behouden en wendbaar genoeg te zijn om in te spelen op snel veranderende omstandigheden en nieuwe ontwikkelingen".

Toch gaat de herziening in de ontslagronde niet ten koste van de verduurzamingsplannen, zegt Klumper desgevraagd. "Dat staat er los van. We kijken hierbij vooral naar ondersteunende functies [op kantoor, red.]. Fabrieken met hun ploegendiensten moeten vol door kunnen draaien."

"Je kunt er van alles van vinden wat ze in het Verenigd Koninkrijk hebben gedaan", reageert Klumper op de Britse ontslagronde, "maar ze hebben daar wel een deal gesloten met de overheid. De manager heeft na de stappen die het kabinet afgelopen week zette goede hoop dat een deal er ook in Nederland in zit. "Het is van belang dat deze afspraken er gaan komen en dat het ons gegund wordt."

Toch twijfelt Klumper niet aan de motivatie van zijn Indiase moederbedrijf voor het verduurzamen van de bedrijfsactiviteiten. "India als land wil in 2070 klimaatneutraal zijn. Tata Group wil dat al in 2045 zijn. Ze zeggen: dat duurt gewoon te lang. Wij hebben hier al hete zomers, maar ik kan je garanderen: in India is de klimaatimpact tien keer groter. Tata Steel is dan ook bijzonder geïnteresseerd in hoe wij dit gaan doen. Dat zullen ze straks in India zelf ook nodig hebben."

* De naam Patrick Keijzer is niet de echte naam van de gids van Tata Steel. Zijn naam is op verzoek van Tata Steel gefingeerd vanwege spanningen rondom het bedrijf. Stichting Frisse Wind is voor dit stuk benaderd met meerdere schriftelijke vragen betreffende hun zienswijze, maar de organisatie zag af van een reactie per e-mail.

LEES OOK: Overheid vergeet ICT bij klimaatdoelen: hoger dataverbruik door computers die AI inzetten en bewaarverplichtingen